Η Χημεία των αρωμάτων

Πριν από 2011 χρόνια οι Τρεις Σοφοί προσέφεραν στον μικρό Χριστό σμύρνα, χρυσό και λιβάνι. Η αξία των δώρων αυτών μπορεί να φαντάζει σήμερα άνιση σε σχέση με τη σπουδαιότητα του παραλήπτη τους. Ιδιαίτερα αν αναλογιστούμε ότι ο χρυσός πιθανότατα δεν ήταν αυτό που νομίζουμε, αλλά μια αρωματική ουσία σε χρυσαφένια απόχρωση… Και όμως, η αξία των αρωμάτων είναι κάτι παραπάνω από συμβολική για τη ζωή μας – και όχι μόνο επειδή τροφοδοτούν σήμερα μια βιομηχανία δισεκατομμυρίων. Οι ευωδιές τους διαχρονικά ευφραίνουν την ψυχή και θεραπεύουν το σώμα, ενώ συχνά αντιμετωπίζονται και ως «δόλωμα» για την προσέλκυση συντρόφου. Η επιστήμη τι θέση έχει σε όλα αυτά; Απλούστατα σήμερα δεν γεννιέται άρωμα αν δεν γίνει η επιστημονική «ακτινογραφία» του, ενώ οι «νότες» των αρωμάτων και οι κατηγορίες τους έχουν ασφαλώς αναχθεί σε επιστήμη. Αξίζει να τις γνωρίσουμε.

Στην πρώιμη αραβική λογοτεχνία υπάρχει και η ιστορία του χαλίφη που υποψιαζόταν πως η σύζυγός του τον απατούσε. Της χαρίζει λοιπόν ένα φιαλίδιο με άρωμα φτιαγμένο μόνο για λογαριασμό του. Χωρίς να το πολυσκεφτεί, με τη σειρά της και εκείνη δωρίζει στον εραστή της το σπάνιο αυτό άρωμα. Τη συνέχεια δεν είναι δύσκολο να τη φανταστεί ο καθένας. Ο χαλίφης αναγνώρισε τον εραστή από το αποκλειστικό αυτό άρωμα όταν εκείνος κάποια στιγμή έκανε το λάθος να τον πλησιάσει και η κατάληξη ήταν βέβαια, με αφορμή ένα άρωμα, να αποκεφαλιστούν οι δυο εραστές!

 Τα αρώματα υπήρχαν και έπαιζαν σημαντικό ρόλο εδώ και χιλιάδες χρόνια στη ζωή των ανθρώπων, ιδιαίτερα των λαών της Ανατολής. Θεραπευτικό, λατρευτικό και ατομικής απόλαυσης. Αλλωστε και η διήγηση για τους τρεις σοφούς που κουβαλούσαν ως υπέρτατα δώρα προς μια ξεχωριστή ύπαρξη σμύρνα, χρυσό και λιβάνι αποκρυσταλλώνει αυτήν ακριβώς τη σημασία που είχαν τέτοιες ουσίες για τους ανθρώπους της εποχής. Ακόμη και ο Μωάμεθ λίγους αιώνες μετά θα έλεγε: «Τα τρία πολυτιμότερα πράγματα που έχω στον κόσμο είναι οι αρωματικές ουσίες, οι γυναίκες και η παρηγοριά της προσευχής».

Ερευνητές αρωμάτων

Στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, στο τμήμα της Κλινικής Φαρμακολογίας και Διαγνωστικής, υπάρχει μάθημα ειδικά για τα αρώματα, Chemie der Aromen λέγεται με σκοπό τη γνώση της σημασίας τους για τις αισθήσεις, γνώση για τον σχηματισμό τους, την ανάλυσή τους, τις χρήσεις και τη βελτίωσή τους. Σε αυτό διέπρεψε και απέκτησε φήμη ο καθηγητής G. Buchbauer. Διάδοχός του σε αυτή τη θέση, όπως μας είπε ο ίδιος, είναι η Sabine Krist (με ελληνικές ρίζες σύμφωνα με δική της δήλωση). Υφηγήτρια σήμερα, με διδακτορικό, πολυάριθμες εργασίες στις βιολειτουργίες των αρωμάτων, στη Φαρμακευτική Χημεία και στην ανίχνευση της νόθευσης φυσικών προϊόντων, ερευνήτρια με ενδιαφέροντα σχετικά με την οσφρητική ικανότητα και τις αρωματικές ουσίες, φυσικές και τεχνητές, συνεχίζει την εδώ και αιώνες αναζήτηση των ανθρώπων για την επίδραση τέτοιων ουσιών στο σώμα αλλά και στις ψυχικές λειτουργίες.

Ενα άρωμα είναι μόνον απόλαυση των αισθήσεων ή έχει και κάποιες θεραπευτικές ιδιότητες; Η Sabine Krist λέει γι αυτό: «Γενικά κάνουμε τη διάκριση ανάμεσα σε αρώματα και οσμές. Και τα δύο οφείλονται σε πτητικές ουσίες (με τα μόριά τους να μην υπερβαίνουν τις 300 ατομικές μονάδες μάζας). Τις οσμές τις αντιλαμβανόμαστε εισπνέοντας από τη μύτη ενώ τα αρώματα, κυρίως αυτά που έχουν σχέση με τις τροφές, και από τη δίοδο που οδηγεί από το στόμα στη μύτη. Αλλωστε γεύση και όσφρηση συνδέονται στενά. (άνθρωποι με προβλήματα στην όσφρηση αποκτούν προβλήματα και στο σωματικό βάρος, είτε γιατί τρώνε περισσότερο ψάχνοντας – σχεδόν μάταια – την ευχαρίστηση των γλυκών τροφών είτε γιατί τρώνε λιγότερο αφού η τροφή τους δεν έχει καλή γεύση). Τελικά δεν έχουμε μόνο ευχαρίστηση από τα αρώματα αλλά και επιδράσεις πιο σημαντικές.

Η λεγόμενη “αρωματοθεραπεία” βασίζεται σε παμπάλαιες γνώσεις (και εμπειρίες) αλλά ακόμη λίγη δουλειά έχει γίνει στον τομέα της τεκμηριωμένης επιστημονικά έρευνας. Επίσης οι αρωματικές ουσίες που χρησιμοποιούνται πρέπει να είναι γνήσιες και ανόθευτες, να έχουν ληφθεί με βάση την προδιαγραφή ISO 9235 με απόσταξη ή με πίεση και να προσφέρονται στο σώμα όχι από το στόμα αλλά μέσω λουτρών και με μαλακτικές κινήσεις σε διάφορα μέρη του σώματος. Γενικά θα έλεγα ότι από επιστημονική άποψη η αρωματοθεραπεία “φοράει παιδικά παπούτσια” ακόμη αλλά υπάρχουν προοπτικές για μεγάλη εξέλιξη και για την εμφάνιση πολλών θεραπευτικών ευκαιριών».

Τι είναι οι «νότες»

Οπως αναφέρει η Mandy Aftel στο βιβλίο: «Αρωμα και Αλχημεία» (Εκδόσεις Κεδρος), «κάθε απόσταγμα έχει μια κορυφαία νότα, μια μεσαία νότα και μια νότα βάσης. Η κορυφαία νότα είναι η πρώτη που γίνεται αντιληπτή από τη μύτη και μπορεί να έχει πολύ μικρή διάρκεια. Επειτα ακολουθεί η μεσαία νότα που αποτελεί τη βασική και χαρακτηριστική μυρωδιά της ουσίας. Εχει μεγαλύτερη διάρκεια ζωής από την κορυφαία νότα και παραμένει από δεκαπέντε λεπτά ως μία ώρα. Η νότα βάσης είναι η μυρωδιά του αποστάγματος που διαρκεί ακόμη περισσότερο. Γίνεται αισθητή έπειτα από μισή ώρα περίπου και παραμένει επί ώρες ή ακόμη και ημέρες».

Αυτή λοιπόν είναι η πολύ βασική ανατομία ενός αρώματος. Αλλά από εκεί και πέρα η κάθε «νότα» απαιτεί πολλές σελίδες για να καταλάβει κάποιος τη λειτουργία της και τη σχέση της με τις άλλες. Για να πάρουμε μια ιδέα, αρκεί να αναφέρουμε ότι το βασικό και λιγότερο πτητικό συστατικό ενός αρώματος, που προέρχεται συνήθως από το ζωικό βασίλειο, παίζει σπουδαίο ρόλο γιατί επιμηκύνει τους διαφορετικούς ρυθμούς εξάτμισης των υπολοίπων συστατικών του αρώματος κάνοντας τη συνολική ευωδιά να εξατμίζεται πιο αργά από το δέρμα. Και η Sabine Krist κάνει την παρατήρηση ότι «εδώ παίζει ρόλο και η μυρωδιά του καθενός από εμάς που ανακατεύεται με το άρωμα. Ετσι για διαφόρους ανθρώπους κατά κάποιον τρόπο το άρωμα αποκτά μια κάπως διαφορετική “απόχρωση”, κάτι που δύσκολα θα αντιληφθούμε αν δεν μας το πουν ή αν δεν κάνουμε τις δικές μας συγκρίσεις».

Η «ακτινογραφία» των οσμών

Ο κάθε κατασκευαστής αρώματος είναι υποχρεωμένος από την Ευρωπαϊκή Ενωση (που σε λίγο, όπως μάθαμε, θα βγάλει νέο κατάλογο) να ακολουθεί κάποιες προδιαγραφές σχετικές με τις αναλογίες και το ποιες ουσίες θα βάζει αφού εκτός των άλλων οι ενώσεις της βάσης δύσκολα αποικοδομούνται και όταν βρεθούν στο περιβάλλον το επιβαρύνουν και αυτές. Από την άλλη, κανείς δεν δίνει στη συσκευασία την ακριβή σύνθεση του αρώματός του. Αυτή όμως μπορεί να βρεθεί κατά κάποιον τρόπο από όποιον το θέλει πολύ με τη βοήθεια μιας μεθόδου που ονομάζεται Χρωματογραφία Αερίων (Gaschromatographie) και του Φασματογράφου Μάζας.

Οπως μας περιγράφει τη μέθοδο η Sabine Krist: «Βάζεις το άρωμα που θέλεις να βρεις το… δακτυλικό του αποτύπωμα σε ένα φιαλίδιο, το κλείνεις καλά και το τοποθετείς σε έναν χώρο κλεισμένο γύρω από ένα μεγάλο θολωτό γυαλί (η όλη διάταξη είναι γνωστή ως Headspace). Συνήθως εκεί επικρατούν συνθήκες κενού ή υπάρχουν κάποια αδρανή αέρια, για να μη δεσμευθούν τα συστατικά του αρώματος που εξετάζουμε. Με διάφορες τεχνικές εκμεταλλεύεσαι τις ιδιότητες των διαφόρων συστατικών ώσπου να πάρεις το λεγόμενο Χρωματόγραμμα για τις διάφορες ουσίες, κάτι καθόλου απλό αφού μπορεί να ξεπερνούν και τις εκατό στο κάθε άρωμα. Παρ’ όλα αυτά η συμβολή και των εξασκημένων επί χρόνια αρωματοποιών (η εκπαίδευσή τους μπορεί να κρατήσει από τρία ως και πέντε χρόνια) αρκετές φορές θα βοηθήσει αποφασιστικά στην εξιχνίαση της σύστασης. Μερικές φορές μάλιστα επιστρατεύονται ολόκληρες ομάδες ειδικών και τα αποτελέσματα που δίνουν περνούν από στατιστική επεξεργασία».

Η σύνθεση δηλαδή (που μπορεί να απαιτήσει δοκιμές ως και δύο χρόνων με αριθμό διαφορετικών συστατικών που μπορεί να αρχίζει από 60 φθάνοντας και στα 300) και η εξιχνίαση της σύστασης ενός αρώματος είναι χρονοβόρες διαδικασίες. Σήμερα πάντως στα εργαστήρια μπορούν να αναλύουν τα φυσικά αρώματα φρούτων και λουλουδιών και μετά να τα συνθέτουν τεχνητά αν όχι στο εκατό τοις εκατό των συστατικών τους τουλάχιστον σε αρκετά μεγάλο ποσοστό. Οπως παραδέχεται σε μια έκδοσή της η Ενωση Γερμανικών Βιομηχανιών Αρωματοποιίας (DVAI), για να έχεις φράουλες μέσα στο γιαούρτι σου σε μια περιεκτικότητα κοντά στο 15% πρέπει αυτό το φρούτο να υποστεί μια επεξεργασία, να έχει φυλαχτεί στα ψυγεία τους για καιρό αφού δεν υπάρχουν όλο τον χρόνο φράουλες, να θερμανθεί και να απαλλαχτεί από μικροοργανισμούς χάνοντας ένα μέρος της φρεσκάδας και των αρωμάτων του. Αυτή την απώλεια θα επιχειρήσουν με τεχνητό τρόπο να την αντισταθμίσουν.  Ηδη γίνεται προσπάθεια, όπως μας έκανε γνωστό η Sabine Krist, να επηρεαστούν ακόμη και γονιδιακά ορισμένα φυτά ώστε να παράγουν συγκεκριμένα αρώματα και όπως τα θέλει η βιομηχανία!

Το άρωμα ως δόλωμα

Εκεί όμως που παίζονται πολλά εδώ και ενάμιση αιώνα περίπου είναι φυσικά στην παραγωγή των αρωμάτων για άνδρες και γυναίκες. Και ένα ερώτημα είναι: υπάρχουν αρώματα που μπορούν να φέρουν έναν άνθρωπο κοντά σε έναν άλλον; Από τα κατώτερα ζώα ως και τα ανώτερα θηλαστικά αυτό ισχύει. Υπάρχει ολόκληρη επιστήμη, αυτή που ασχολείται με τις λεγόμενες φερορμόνες, τα χημικά σήματα που μεταδίδονται μεταξύ των μελών του ιδίου είδους. (Η λέξη φερορμόνη είναι σύνθετη, από τις δικές μας λέξεις: φέρω και ορμή, εδώ με την έννοια της διέγερσης.) Οι σοβαροί όμως ερευνητές γενικά είναι σκεπτικοί σχετικά με το πόσο μπορεί μια ουσία με την οσμή της να επηρεάζει τις ερωτικές σχέσεις δύο ανθρώπων. Διότι η προσέγγιση των ανθρώπων δεν μπορεί να συγκριθεί με αυτή των κατωτέρων ζώων ή έστω και κάποιων θηλαστικών (όπως είναι τα χάμστερ όπου έχει μελετηθεί πολύ η ερωτική τους συμπεριφορά και έχει αποδειχθεί ότι εξαρτάται αποκλειστικά από την όσφρηση). Ισως εδώ ακριβώς είναι και ένα ακόμη από εκείνα τα σημάδια που μπορούμε να λέμε ότι ο άνθρωπος διαφέρει πολύ από τα άλλα ζώα αφού ο εγκέφαλός του παίζει μεγάλο ρόλο στην ερωτική προσέγγιση.

Η βιομηχανία των αρωμάτων όμως και οι διαφημίσεις λυσσομανούν και δεν αφήνουν την παραμικρή ευκαιρία να πάει χαμένη. Εδώ και μια δεκαετία διαφημίζονται αρώματα με φερορμόνες, μερικοί εύπιστοι ψάχνουν για το… θαύμα και τώρα με το Internet αυτό το σπορ βρίσκεται σε έξαρση. Υπάρχουν μάλιστα προσφορές για τέτοια θαυματουργά αρώματα με φερορμόνες που συνοδεύονται και από βιβλίο για την τεχνική του φλερτ (ναι).

Οι ορμόνες που «βαφτίζονται» φερομόνες

Για όποιον πάντως θέλει να γνωρίζει αν το άρωμα που θα αγοράσει περιέχει τις υποτιθέμενες φερορμόνες καλό είναι να ξέρει ότι συνήθως υπάρχει σχετική ένδειξη. Οι βασικές ουσίες που μπορεί να περιέχονται είναι στεροειδή που εκκρίνονται από τους αποκρινείς αδένες: ανδροστενόλη, ανδροστενόνη και ανδροσταδιενόνη για τους άνδρες, καθώς και η ουσία οιστροτετραενόλη (παράγωγο της ορμόνης οιστραδιόλης) για τις γυναίκες. Η συγκέντρωση, δηλαδή το πόσο πολλή είναι η όποια ουσία μέσα στο όλο άρωμα, πρέπει να είναι σχετικά μεγάλη σε σχέση με τα υπόλοιπα συστατικά. Πέρα από αυτό πάντως η βιομηχανία των αρωμάτων προτιμά να χρησιμοποιεί για τα αποκαλούμενα «ανδρικά» αρώματα βάσεις ζωικής προέλευσης και κυρίως τον μόσχο (προέρχεται παραδοσιακά από τη μοσχογαλή) και για τα γυναικεία κάτι πιο ελαφρό συνήθως κοντά στο άρωμα της πορτοκαλιάς.

Ενας άλλος τομέας όπου πλέον αρχίζει να έχει σημαντικό οικονομικό ενδιαφέρον είναι τα αποσμητικά χώρου. Εξαιτίας των επιστημονικών εργασιών που έχει εκπονήσει ως τώρα η Sabine Krist είναι πλέον αρκετά επιφυλακτική απέναντι στις ουσίες αυτές. Οπως λέει: «Είμαι επικριτική σε ό,τι αφορά τον αρωματισμό των χώρων. Πρώτα διότι ένα μέρος αυτών των ουσιών το εισπνέουμε αλλά και κατά δεύτερο διότι τείνουν να καλύπτουν δυσάρεστες οσμές που όμως είναι αποκαλυπτικές μιας κακής υγιεινής κατάστασης π.χ. στις τουαλέτες “που έτσι δεν θεραπεύεται”».

ΤΑ ΔΩΡΑ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ «ΜΑΓΩΝ»

Για τη σμύρνα και το λιβάνι δεν υπάρχει καμία αμφιβολία. Μήπως όμως και ο «χρυσός» ήταν άρωμα;

Ο χρυσός είναι μια από τις παλαιότερες ουσίες που χρησιμοποίησε ο άνθρωπος για θεραπευτικούς σκοπούς. Σήμερα σουηδοί και αμερικανοί ερευνητές έφθασαν στην εξήγηση ότι ενέσεις με άλατα χρυσού επηρεάζουν θετικά το ανθρώπινο ανοσοποιητικό σύστημα. Τα άλατα αυτά πιστεύουν ότι εμποδίζουν την έξοδο από τα ανοσοποιητικά κύτταρα μιας πρωτεΐνης που προκαλεί φλεγμονές στις αρθρώσεις. (Βέβαια υποστηρίζεται και η εκδοχή ότι με τη λέξη «χρυσό» εννοούσαν τότε μια αρωματική ουσία ανάλογη με τις άλλες δυο που όμως είχε το χρώμα του χρυσού, ενώ το λιβάνι ήταν λευκό και η σμύρνα κόκκινη.)

Για το λιβάνι, ένα είδος ρητίνης που ρέει όταν χαραχτεί ο φλοιός του Boswellia Carteri και από παλιά ήταν ένα ακριβό δώρο, πίστευαν ότι είχε απολυμαντικές ιδιότητες. Επίσης στην ινδική ιατρική πρακτική σύμφωνα με τους κανόνες της Ayurveda χρησιμοποιείται κατά της αρθρίτιδας και της χρόνιας βρογχίτιδας. Σήμερα γερμανοί ερευνητές ψάχνουν σε αυτό ένα υποκατάστατο της κορτιζόνης και το εξετάζουν σαν θεραπευτικό μέσο κατά της πολυαρθρίτιδας, της ελκώδους κολίτιδας και της χρόνιας φλεγμονής στο έντερο (νόσος του Crohn).

Η σμύρνα, που επίσης βγαίνει όπως το ρετσίνι από τον κορμό του Commifora simplicifolia, χρησιμοποιήθηκε από τους Αιγυπτίους για το βαλσάμωμα των νεκρών, στην ανατολή του χριστιανισμού θεωρήθηκε αφροδισιακό, και μάλιστα τα νυφικά κρεβάτια τα αρωμάτιζαν με σμύρνα, τα κρασιά τα απολύμαιναν με αυτήν και σαν βάμμα χρησιμοποιήθηκε για στοματικές φλεγμονές, άφτρες, περιοδοντίτιδες, για την ψωρίαση και την αρθρίτιδα.

Για τα δώρα των «Μάγων» η άποψη της Sabine Kirk είναι ότι γενικά ακόμη δεν υπάρχει αρκετή έρευνα ώστε με ασφάλεια να χρησιμοποιηθούν για θεραπευτικούς σκοπούς αναγνωρίζει πάντως ότι υπάρχει η λεγόμενη «Goldtherapie», όπου χορηγείται από το στόμα ή ενδομυϊκά στην κατάλληλη μορφή για την αντιμετώπιση της ρευματοειδούς αρθρίτιδας, η σμύρνα με τη μορφή βάμματος δρα αποστειρωτικά στο δέρμα (για ακμή και άλλες μολύνσεις), εσωτερικά με τη μορφή χαπιών δρα κατά της βρογχίτιδας και των εντερικών φλεγμονών ενώ το λιβάνι δρα κατά των φλεγμονών του εντερικού σωλήνα.

ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΒΑΣΙΚΑ ΑΡΩΜΑΤΑ;

Σύμφωνα με την ιστοσελίδα των Γάλλων Αρωματοποιών οι βασικές κατηγορίες αρωμάτων είναι:

Εσπερίδες

Με τον όρο αυτόν εννοούμε αιθέρια έλαια που παίρνουμε από φρούτα όπως το περγαμόντο, το πορτοκάλι, το μανταρίνι, το λεμόνι και το λεγόμενο νερολί που σχετίζεται με το νεράντζι. Είναι η κατηγορία από όπου προέκυψαν και οι πρώτες «κολόνιες», με βασικά συστατικά από αιθέρια έλαια εσπεριδοειδών. (Νερό Κολονίας βάφτισε το άρωμά του ένας Ιταλός, ο Farina, το 1709 από ευγνωμοσύνη για την πόλη που του επέτρεψε να αναδειχθεί σε προμηθευτή πολλών βασιλικών οικογενειών.)

Φλοράλ

Εδώ έχουμε τα αιθέρια έλαια που παίρνουμε από διάφορα λουλούδια: γιασεμί, τριαντάφυλλο, μιγκέ, βιολέτα, νάρκισσο, λεβάντα. Εννοείται ότι αυτά πλέον μπορούμε να τα έχουμε στη διάθεσή μας και με τεχνητό τρόπο.

Φουζέρ

Στα γαλλικά «φουζέρ» σημαίνει φτέρη αλλά πρόκειται απλά για μια γαλλική φαντασιακή παρέκβαση. Περιλαμβάνει στην πραγματικότητα αρωματικές ουσίες βγαλμένες από ήλεκτρο, βανίλια, πιπέρι και άλλα μπαχαρικά.

Κύπρος

Ναι, το 1917, ένας διάσημος γάλλος αρωματοποιός, ο Φρανσουά Κοτί, ονόμασε ένα άρωμά του έτσι και η επιτυχία του έδωσε τον τίτλο και για μια ολόκληρη κατηγορία αρωματικών ουσιών που περιλαμβάνουν το πατσουλί, εξωτικά φρούτα, θυμάρι, κορίανδρο, κορόμηλο και διάφορες αλδεΰδες παρασκευασμένες με τεχνητό τρόπο.

Ξυλώδεις

Εδώ έχουμε κέδρο, πεύκο, σανδαλόξυλο, κανέλα, μυρτιά και άλλες ουσίες που δίνουν στην κατηγορία αυτή συνήθως έντονο πράσινο χρώμα.

Δέρμα

Προσπαθεί να μιμηθεί την οσμή από δέρμα, καμένα ξύλα και καπνό.

Ανατολίτικες (Αμπρέ)

Ουσίες από ζώα όπως είναι ο μόσχος, ανακατεμένες με ουσίες από άλλες κατηγορίες όπως βανίλια, λάβδανο, μπαχαρικά.

Πηγή : tovima.gr